Paweł Pollak

Wydawcą już nie. Publikowałem samodzielnie te swoje przekłady z literatury szwedzkiej, dla których inni wydawcy nie widzieli rynku, ale nie najlepiej mi to szło. Głównie dlatego, że po wydaniu książki przestawałem się nią interesować i zamiast dbać o sprzedaż, wolałem tłumaczyć następną.

Jeśli Pani pyta, co jest dla mnie najważniejsze, to postawiłbym na równi tłumaczenie literatury i jej tworzenie, pisanie książek. Natomiast wydawcą zostałem niejako z musu i było to dla mnie męczące, bo do prowadzenia firmy nie mam większych predyspozycji.

Konkretnie filologiem szwedzkim.

Ten oryginalny kierunek wziął się stąd, że chciałem studiować mniej popularną filologię niż germanistyka. Myślałem także o hispanistyce, ale tu na egzaminach wstępnych nie mogłem zdawać języka niemieckiego, więc zdecydowałem się na filologię szwedzką.

Kryminały to były propozycje z wydawnictw, wiadomo, że wydawnictwa najchętniej taki rodzaj literatury publikują. Tymczasem dla tłumacza przekłady kryminałów nie są jakimś wielkim wyzwaniem, bo najczęściej są one pisane prostym językiem. Nie wyłączając moich. Natomiast Hjalmar Söderberg jest autorem naprawdę trudnym do przełożenia na polski. Potwierdzają to wszyscy tłumacze, którzy próbowali się z nim zmierzyć. Chyba dużo łatwiej tłumaczyć jego utwory na niemiecki czy angielski. Söderberg pisze bardzo ładnym, ale prostym językiem, który w przekładzie na polski wypada często prymitywnie. Trzeba się naprawdę napracować, żeby tego uniknąć. Może dam taki przykład: w jednym z opowiadań autor charakteryzuje paryżanki jako... tu pada określenie, którego właściwym odpowiednikiem w dziewięciu przypadkach na dziesięć będzie słowo „chciwe". W tym wypadku nie pasowało do stylu. Musiałem się zatrzymać i poszukać innego tłumaczenia, zdecydowałem się na „zachłanne". U Söderberga taka trudność pojawia się co kilka zdań. Jego utwory są niewielkie objętościowo, ale ich tłumaczenie zabiera sporo czasu. Za to satysfakcja z dokonanego przekładu jest ogromna.

Tak, opublikowałem „Opowiastki", „Jezusa Barabasza" i „Niebłahe igraszki".

Nie, ale niedużo już zostało. To jest autor, który stosunkowo mało napisał. Powieści są przełożone wszystkie, choć nie wszystkie przeze mnie, „Doktora Glasa" przetłumaczyła Ewa Gruszczyńska. Pozostaje jeszcze kilka zbiorów opowiadań i dramaty. Bardzo chciałbym przełożyć biografię pióra Burego Holmbäcka, wybitnego znawcy Söderberga, która ukazała się w 1988 roku. Te moje plany tłumaczeniowe nie są zresztą tak wcale wbrew rynkowym trendom. Na świecie, i to na całym, od Japonii po USA, Söderberg jest obecnie bardzo chętnie tłumaczony. Co ciekawe, za życia (apogeum jego twórczości przypada na pierwszą dekadę XX wieku) doczekał się stosunkowo niewielu przekładów.

Może to nieco dziwne nastawienie, ale Söderberga postrzegam jako przyjaciela. Przyjaciela, którego nie miałem możliwości poznać osobiście, ale z którym „rozmowy" w postaci lektury jego książek ogromnie dużo mi dają.

Ponieważ to klasyk mający zapewnione miejsce w historii literatury szwedzkiej, z jego książkami zetknąłem się na studiach. Najpierw ze sztandarowymi utworami, jak „Doktor Glas" czy „Futro", a później przeczytałem wszystko, co napisał, gdyż postanowiłem poświęcić mu swoją pracę magisterską.

Tak, bardzo mi miło, że Pani to zauważyła (śmiech).

Promocja też, ale rzeczywiście lubię takie tropy podejmować. W „Kanalii" poza fragmentem „Niebłahych igraszek" jest także obszerny cytat ze „Zbrodni i kary", a moi bohaterowie często sięgają po książki. Morderca z „Gdzie mól i rdza" czyta „Upiory spacerują nad Wartą" Ryszarda Ćwirleja, Edyta z „Niepełnych" „Dziewczynę z zapałkami" Anny Janko, a prokurator Edward Harrison z „Między prawem a sprawiedliwością" Stanisława Lema. Nie zawsze te wskazania są jednoznaczne. W szachowym opowiadaniu kryminalnym pt. „Fair play" nawiązuję do pewnego... hm, powiedzmy... słynnego dzieła, nie ujawniając ani tytułu, ani rodzaju, pozostawiam to erudycji czytelnika.

One tylko formalnie są od siebie odległe, tematycznie nie, gdyż obie opowiadają o niespełnionej miłości i samotności. Ale forma może zmylić, „Kanalia" jest kryminałem, „Niepełni" zaś to książka obyczajowa i w tym momencie trudno jest dostrzec związek. A tym powieściom bliżej do siebie niż na przykład „Kanalii" do „Gdzie mól i rdza", choć te dwie ostatnie są jednorodne gatunkowo.

Sprawa sądowa w „Kanalii" wykluła się z intrygi, nie robiłem z góry założenia, że w powieści konieczny będzie opis procesu. Takie założenie przyjąłem natomiast w opowiadaniach ze zbioru „Między prawem a sprawiedliwością". Tam po ujęciu mordercy sprawa trafia do sądu, gdzie okazuje się, że kwestia winy i kary nie jest wcale oczywista. Trudno tu jednak mówić o nowatorskim pomyśle, gdyż formułę zaczerpnąłem z amerykańskiego serialu „Law & Order".

Sporo podpatruję, kiedy jako przysięgły tłumaczę w trakcie rozpraw sądowych i policyjnych śledztw. Zawsze też przygotowuję się merytorycznie do pisania. Ale nie wrzucam całej swojej wiedzy do powieści, bo nie mają to być przecież reportaże. Pisarz może nagiąć realia, zmienić je, cała sztuka polega na tym, by wymyślone procedury sprawiały wrażenie prawdziwych.

Tak, mam już nawet (w głowie) zarys tej powieści. Z „Kanalią" i „Niepełnymi" utworzy ona swoistą trylogię. Zasadniczym tematem „Kanalii" jest miłość, „Niepełnych" samotność, temat trzeciego utworu będzie dopełnieniem tych dwóch. Ale co to będzie, nie ujawnię, dopóki go nie napiszę. A trochę wody w Odrze upłynie, nim ta książka pojawi się w księgarniach. Na razie pracuję nad drugą częścią cyklu o Marku Przygodnym, w kolejce czeka kontynuacja „Między prawem a sprawiedliwością", planuję też przekład szwedzkiej powieści.

We Wrocławiu umieściłem akcję dwóch moich powieści, „Niepełnych" i „Gdzie mól i rdza". Nie sądzę, by któraś była bardziej „wrocławska" od drugiej.

Chciałem napisać trochę lżejszy, bardziej rozrywkowy kryminał, w którym problemy poważnej, egzystencjalnej natury znajdą się niejako na marginesie. W odróżnieniu od pozostałych książek, w których dominują. Natomiast za wyborem Wrocławia jako miejsca akcji nie stał żaden szczególny zamysł – po prostu tu mieszkam.

Chciałbym, żeby mój czytelnik miał kłopoty z odłożeniem książki, żeby zdziwił się przy zwrotach akcji albo przy zakończeniu, żeby poruszyły go przeżycia bohaterów, żeby utwór skłonił do refleksji. Niekoniecznie tego samego oczekuję od innych pisarzy, równie chętnie sięgam po takie utwory, gdzie dominantą jest język.

Dylematy moralne postawiłbym na pierwszym miejscu, ale mógłbym je rozpatrywać również w powieściach obyczajowych, więc nie z ich powodu skupiam się na kryminale. Tak samo pociąga mnie to, co stanowi jego esencję, mianowicie zagadka i jej rozwiązywanie, kiedy jestem czytelnikiem, a konstruowanie, kiedy jestem autorem.

Opowiadania kryminalne są zdecydowanie trudniejsze. Można napisać średnią powieść kryminalną, nie wychodząc poza schemat zabójstwo – śledztwo – ujęcie zabójcy, niczym go nie wzbogacając ani nie będąc w żaden sposób oryginalnym. Tego schematu nie da się wykorzystać w opowiadaniu, dlatego że powstaje zbyt długi tekst. Tutaj trzeba mieć niebanalny pomysł. I powiedziałbym, że średnich opowiadań kryminalnych nie ma. Są dobre albo złe, w zależności od tego, czy autor ten pomysł miał, czy nie.

Gwoli wyjaśnienia: „Kwintet" nie jest książką wydaną, to dostępne w formie elektronicznej pięć opowiadań, do których zamierzam dopisać dalsze dziesięć (z tym że tych już nie będę udostępniał) i dopiero wtedy całość zamierzam opublikować w formie książkowej.

„Między prawem a sprawiedliwością" umieściłem w amerykańskich realiach faktycznie dlatego, że tamtejsze procesy są bardziej widowiskowe, a wymogi proceduralne, np. niedopuszczanie nielegalnie zdobytych dowodów, pozwoliły mi pokazać tytułowe rozwarcie z całą ostrością. W przypadku „Kwintetu" motywacja była zupełnie inna, dużo bardziej przyziemna: chciałem przełożyć te opowiadania na angielski i dotrzeć z nimi do angielskojęzycznych czytelników, a polskie realia zdecydowanie by to utrudniły. Ale amerykańskie realia są w tych opowiadaniach pozbawioną znaczenia dekoracją, ich tematyka jest taka, że akcja mogłaby rozgrywać się w dowolnym kraju.

Przemycam, co czasami prowadzi do nieuprawnionych wniosków, że jakiś bohater jest tą osobą ze świata rzeczywistego, od której jego cechy zaczerpnąłem.

Pisać zacząłem z wewnętrznej potrzeby. Kiedy piszę, czuję, że robię coś, co ma sens. Mam nadzieję, że to stanowi odpowiedź na pierwszą część pytania.

To niestety jest trochę inaczej. Ani pisarstwo, ani tłumaczenie literatury nie daje mi takich dochodów, bym mógł zrezygnować z pracy zarobkowej (wykonuję tłumaczenia nieliterackie), a poza nią czasu zostaje albo na pisanie, albo na przekładanie książek. Obecnie piszę, więc przekłady literackie musiałem zawiesić na kołku. Zwykle pracuję od dziesiątej do trzeciej, a po południu jeszcze dwie, trzy godziny. Staram się tak rozkładać obowiązki, by, jeśli to możliwe, przez te pierwsze pięć godzin pisać. To znaczy – wolę jednego dnia pisać przez pięć godzin, a drugiego pięć godzin tłumaczyć dokumenty, niż rozbić ten blok po połowie na pisanie i tłumaczenie.

Generalnie odpoczywam na bieżąco, uprawiając sport. Kilka razy w tygodniu biegam, około dziewięciu kilometrów (taki nieokrągły dystans, bo biegnę przez określony czas, godzinę, a nie zaplanowany odcinek), w weekendy chodzę na basen i przepływam co najmniej tysiąc pięćset metrów.

Ciągnie mnie do powieści science fiction i tematyki religijnej (powieść apokryficzna w stylu „Ewangelii według Jezusa Chrystusa" Saramago, antyutopia z katolicką dyktaturą), mam też pomysł na powieść sensacyjną z gazem łupkowym w tle. Ale na razie muszę dać sobie na wstrzymanie, bo dotąd każda napisana przeze mnie książka była z innej parafii. Czas na kontynuacje.

Polską literaturę kryminalną oceniam bardzo wysoko, mamy wielu wyśmienitych autorów. A żeby ze współczesnych nie pominąć nikogo zasługującego na wzmiankę, wymienię nazwisko Joe Alexa. To mistrz precyzyjnej, przemyślanej zagadki kryminalnej.

Literatura jest przede wszystkim zapisem przemyśleń, więc refleksja. Choć nawet refleksja może być ujęta w rozrywkową formę. Doskonałym przykładem są sitcomy, w niektórych jest więcej refleksji niż w niejednej „mądrej" książce.

To mój ulubiony gatunek :-)

W trzech moich pozostałych utworach poruszam trudniejszą tematykę, więc chciałem napisać coś lekkiego, niemal wyłącznie dla zabawy. Niemal, bo ani nie chcę, ani nie potrafię tworzyć tak, żeby z powieści sprawy poważniejsze w ogóle wyrzucić. Dlatego Przygodny tyle się zastanawia nad różnymi rzeczami.

Pomijając już, że ja rzadko patrzę, co robią inni, wprowadzenie takiej postaci byłoby błędem konstrukcyjnym, bo pokazałoby rozpadające się małżeństwo komisarza i jego motywacje w innym świetle, niż chciałem je pokazać. A erotyczne napięcie wprowadzają praktykantki Kuriaty.

Tak. Fanatycy, przepraszam, fanatyczki na ogół nie potrafią zorientować się, kiedy mają do czynienia z prowokacją. Co ciekawe, normalne czytelniczki, indagowane o postać męskiego szowinisty w tej książce, nieraz mają kłopot ze wskazaniem właściwej osoby.

Wplatam. Przygodny złamał sobie rękę, bo właśnie to mi się przytrafiło przed napisaniem „Gdzie mól i rdza". Też na rowerze, choć szczegóły wypadku wyglądały już inaczej.

Każdy mógłby zostać pisarzem, gdyby wiedział, skąd czerpać pomysły na powieści. Dla zachowania więc elitarności zawodu tej tajemnicy cechu nie ujawniam.

Ale „Niepełni" taką dyskusję właśnie wywołali. Albo przynajmniej okazali się w niej istotnym głosem. I wcale nie takim, z którym wszyscy się zgadzają. Sporo osób ma pretensje, że Jacek i Edyta nic nie robią ze swoim życiem, nie próbują zdobyć tego, na czym im zależy, tylko niejako czekają, aż los im to przyniesie. Pytanie, czy to wynika z niepełnosprawności, bo przecież tak zachowuje się wiele osób pełnosprawnych. Pytanie, ilu niepełnosprawnych ma taką siłę charakteru, że zdobywa medale na paraolimpiadzie, a ilu pogrąża się w depresji. Ja pokazałem akurat tych pogrążonych w depresji, bynajmniej nie twierdząc, że wszyscy czy nawet bardzo liczni są tacy.

Skąd mam wiedzieć? Nie jestem niepełnosprawny ani nie czuję się ekspertem, by się w ich imieniu wypowiadać. Ja tylko napisałem książkę, w której dwójka bohaterów jest w jakiś sposób ograniczona fizycznie.

Cała literatura szuka odpowiedzi na to pytanie, a Pan chce, żebym udzielił jej w wywiadzie?

Jak wymyślę takie trafne zdanie, dam znać.

W równej mierze jedno i drugie. Logika i erystyka są konstrukcją, a dylematy moralne treścią.

Wtedy powstaje dysonans, który zmusza nas do myślenia.

Kary śmierci? Zabójstwo. Oczywiście nie każde. Nawet nie większość.

Sądzę, że nasza rzeczywistość jeszcze nie dopuszcza jej zniesienia. Dopóki żyjemy w świecie, w którym dokonanie masakry jest czynem niemalże banalnym, nie możemy sobie wytrącać z ręki tak naprawdę jedynej skutecznej broni przeciwko zwyrodnialcom. Humanitaryzm wobec takich ludzi jak Breivik czy prezydent Syrii powinien objawiać się uczciwym procesem, a nie wsadzaniem ich do komfortowych cel. Ale karą śmierci nie wolno szafować: winna być orzekana tylko wobec zabójców, naprawdę w ostateczności i tylko wtedy, gdy nie ma cienia wątpliwości co do ich winy.

Chciałem się trochę pobawić tymi wszystkimi sprzeciwami na sali sądowej, a w polskiej procedurze procesowej one nie występują. Poza tym zamknięcie akcji w ciągu kilku miesięcy byłoby niemożliwe. Owszem, fikcja zakłada pewną umowność, niezbędne odstępstwa od realiów, ale tu byłyby one zbyt duże. Mnie pusty śmiech ogarnia, kiedy w „Prawie Agaty" słyszę, że rozprawa zostaje odroczona do następnego dnia. To właśnie w Stanach obowiązuje zasada, że rozpoczęty proces toczy się codziennie tak długo, aż dobiegnie końca. W Polsce rozprawę odracza się co najmniej o miesiąc, a nieraz i o pół roku albo więcej.

My nie mamy żadnego systemu, bo system implikuje coś przemyślanego. Proszę wziąć na przykład to odraczanie rozpraw, o czym mówiłem wyżej. Co sędzia pamięta ze sprawy po paru miesiącach? Szczegółów na pewno nie. Musi jeszcze raz przeczytać akta. Czyta? Pewnie po łebkach, bo zwyczajnie nie ma czasu, żeby za każdym razem robić to dogłębnie. Gdzie tu rzetelne osądzenie sprawy? Sama procedura zakłada marnowanie czasu sędziego i stron procesu. Gdyby rozprawa toczyła się na bieżąco, wszyscy mieliby na świeżo, o co w niej chodzi. A zmiana nie wymaga pieniędzy, to kwestia wyłącznie organizacji. I w sądownictwie czy w innych dziedzinach życia podobnie kulawych rozwiązań jest więcej. My się lubimy usprawiedliwiać brakiem pieniędzy, tymczasem większość źle funkcjonujących rzeczy wynika u nas z nieprzemyślanej organizacji.

Może i spora część ludzi jest dobrych, ale ci źli skutecznie przesłaniają tych dobrych i zatruwają im życie.

Tak, z dwóch względów. Po pierwsze człowiek jest nawykły do tego rytmu pracy, do wielogodzinnego zapełniania stron atramentem (przenośnie oczywiście). A tworzenie prozy wymaga systematyczności, jeśli nie chce się publikować raz na pięć lat. Jak ktoś czeka na natchnienie, to powinien pisać wiersze. Drugim ułatwieniem jest zdjęcie tego gorsetu, jakim jest tekst oryginału: nagle można kształtować zdania dowolnie, nie trzeba wpasowywać ich w narzucony z góry szablon. Między pisarzem tłumaczem a pisarzem nietłumaczem zachodzi tu taka różnica, jak między dwoma biegaczami, z których jeden trenował na dużych wysokościach. Obaj w trakcie zawodów mają tyle samo tlenu do dyspozycji, ale ten po wysokogórskiej zaprawie ma wrażenie, że oddycha pełną piersią.

Söderberga warto czytać już dla samego języka, który dostarcza podobnych wrażeń jak harmonijny utwór muzyczny czy piękny obraz. Jego twórczość można też określić mianem egzystencjalnej, Söderberg nie pisze o błahostkach, tylko o sprawach, które człowieka myślącego frapują. Z tym pisarzem czuję więź także przez to, że moi i jego oponenci są z tej samej parafii. Szkopuł w tym, że Hjalmar Söderberg żył sto lat wcześniej, a Polska dopiero teraz przechodzi tę ewolucję, którą Szwecja już przeszła.

My jesteśmy w trudniejszej sytuacji, bo protestantyzm jest formą chrześcijaństwa daleko bardziej przyjazną nowoczesnemu państwu niż katolicyzm.

Raczej jako bloger, publicyści publikują w prasie, mnie nikt tego nie proponował. Poglądy polityczne mam czysto liberalne, tylko proszę nie utożsamiać ich z działaniami Platformy Obywatelskiej, ta partia dawno zapomniała, co znaczy liberalizm. Na blogu, jeśli chodzi o tematy z debaty publicznej, to piszę m.in. o absurdach polskiej rzeczywistości, panoszeniu się Kościoła czy komentuję jakieś bieżące wydarzenia.

Teoretycznie można, ale w praktyce wymaga to spełnienia tylu warunków, że tłumacze, którzy przekładają wyłącznie literaturę, to wyjątki. Przede wszystkim trzeba tłumaczyć z języka, którego literatura jest przekładana u nas na tyle często, by dawało to gwarancję ciągłości zleceń. Potem trzeba trafić na wydawnictwo, które oferuje przyzwoitą stawkę albo procent od bestsellerowych pozycji. Niestety, z tym jest coraz gorzej, dla wydawnictw tłumacz staje się powoli kimś w rodzaju chińskiego robotnika, który ma się cieszyć, że w ogóle dostał pracę i cokolwiek zarobił.

To jeszcze trudniejsze, bo honorarium pisarza uzależnione jest niemal wyłącznie od sprzedaży, a żyjemy w kraju nie tyle niskich, co mikroskopijnych nakładów. Do tego państwo polskie nie dość, że nie wspiera twórców stypendiami, to ociąga się z wprowadzaniem rozwiązań, które obowiązują w Europie. Takimi są np. tantiemy od wypożyczeń z biblioteki (co nie wiąże się z opłatami za korzystanie z bibliotek, tantiemy wypłacane są ze specjalnych funduszy). Komisja Europejska już groziła Polsce wszczęciem postępowania z tego powodu.

Taki debiutujący pisarz nie ma w zasadzie pola manewru, zwłaszcza jeśli tylko jedno wydawnictwo jest zainteresowane jego książką (a zazwyczaj nie ma więcej chętnych). Łatwiej rozmawia się z małymi oficynami, które zresztą częściej publikują debiuty. Niemniej jednak umowę należy zawsze przeanalizować (dać prawnikowi albo skorzystać z mojego poradnika, w którym instruuję, jak to zrobić samodzielnie) i jeśli wydawnictwo nie zamyka się na negocjacje, starać się ją w zasadniczych punktach poprawić. Bo to, że będzie zawierała zapisy dla autora niekorzystne, jest pewne.

Jasne. Ostatnio bez reszty wciągnęło mnie „Zeznanie" Grishama, jednego z moich ulubionych autorów. Który zresztą kompletnie mnie zaskoczył. Za moimi przypuszczeniami, jak rozwiąże akcję, stało nie tylko czytelnicze i autorskie doświadczenie, wykoncypowałem to także z czysto technicznej okoliczności, a mianowicie ze sporej liczby stron, jaka pozostawała do końca, liczby, która właściwie wykluczała inne rozwiązania, gdyż coś sensownego musiało się na nich znajdować. A tymczasem Grisham, kolokwialnie mówiąc, zrobił mnie w jajo. Naprawdę byłem pod wrażeniem.