Resentyment W Historii | Autor: Marc Ferro

resentyment «żal lub uraza do kogoś odczuwane przez dłuższy czas i zwykle powracające na wspomnienie doznanych krzywd»

Teorię resentymentu sformułował Fryderyk Nietzsche, stanowiąc, iż jest to zjawisko tworzenia iluzorycznych wartości oraz ocen moralnych jako rekompensaty własnej niemocy i ograniczeń (za wikipedią). Ferro również wspomina o Nietzsche, a także o Maxie Schelerze, który również – na równi z Nietzschem – sformułował teorię resentymentu.

Mówiąc „po ludzku", resentyment to zjawisko psychologiczne charakteryzujące się pozornym bagatelizowaniem bądź złorzeczeniem kwestii, której nie udało nam się zdobyć. Ilustrować to może bajka Ezopa o lisie i kwaśnych winogronach – kiedy drapieżnik nie zdołał dosięgnąć owocu, stwierdził, iż „I tak były kwaśne". Znamy to doskonale z życia i każdy z nas, świadomie bądź nie, spotyka się ze zjawiskiem resentymentu na co dzień.

Marc Ferro w swojej książce przekonuje, iż owo zjawisko występuje nie tylko w relacjach między poszczególnymi osobami. Twierdzi on, że resentyment może przybierać znacznie większy, wręcz populacyjny charakter, wywodząc się z pamięci o doznanych krzywdach w kontekście historycznym. Uważa on, że resentyment może także stanowić główny motor napędzający wydarzenia i zachowania społeczne, a także warunkować postrzeganie pewnych elementów i zjawisk. Idąc tym tropem można uznać, że brak sympatii Polaków do Niemców i Rosjan również ma korzenie w resentymencie, gdyż Polacy wciąż pamiętają dawno doznane krzywdy ich rodaków i świadomość tych cierpień przechowywana jest w pamięci przez wiele lat, a nawet stuleci.

Autor opisuje te sytuacje, zaczynając od buntów niewolników w starożytności, zabójstwa Brutusa przez Cezara, kwestii krucjat i nawracania innowierców, poprzez rewolucję francuską i rosyjską, wojny światowe, eksterminację Żydów w czasie holokaustu oraz bardziej współczesne konflikty na tle rasowym, światopoglądowym, religijnym.

Marco Ferro oferuje nam swoisty przegląd najważniejszych wydarzeń w całej historii istnienia ludzkości, przy czym sięga po wydarzenia najkrwawsze i najbardziej znamienne w skutkach. Tak naprawdę, autor stara się znaleźć wytłumaczenie dla ludzkiej potrzeby jednoczenia się w nienawiści i działania na rzecz jednych, ku zagładzie drugich. Wielu psychologów i naukowców starało się odkryć źródło, esencję przemocy, wytłumaczyć, dlaczego człowiek zabija drugiego człowieka i dlaczego w ogóle istnieją wojny, zrywy, terroryzm i z czego wynika ksenofobia, homofobia i poglądy, stanowiące wyraz nienawiści jakiejś grupy społecznej, religijnej, klasowej czy rasowej. Owe poglądy, karmione i pielęgnowane przez lata, mogą eskalować, aż wybuchną. Przykłady takich wybuchów widzimy gołym okiem, gdy włączamy telewizor. Skąd się to bierze?

Autor nie poprzestał jednak tylko na najbardziej znanych powszechnie kwestiach historycznych, ale wskazał także przykłady resentymentu w kulturze, niejednokrotnie będącego zakamuflowanym przekazem podprogowym. Autor wskazuje, że resentyment dotyczy każdego z nas bez wyjątku i jest źródłem napięć, niepewności, niechęci i zdystansowania, nawet jeśli sami nie zdajemy sobie z tego sprawy. Ponadto pozostawia pytanie, czy resentyment sam w sobie jest zjawiskiem pozytywnym (jak utrzymywał Scheler) czy negatywnym (jak twierdził Nietzsche). Czy wpływa na działania dodatnio oddziałujące na poczucie tożsamości, chociażby narodowej, czy może jednak wpływa na nie destrukcyjnie i wyzwala działania szkodzące, niszczące? Na ile resentyment wpływa na patriotyzm, a na ile wpływa na tę skrajną postać narodowościowego fanatyzmu? Ferro określa resentyment na przestrzeni dziejów jako matrycę ideologii kontestacyjnych (zarówno prawicowych, jak i lewicowych), która z kolei – poprzez frustrację, poczucie zawodu, niespełnione obietnice i zadane rany – sprawia, iż te wszystkie negatywne emocje kumulują się, a „nieuzewnętrznione cierpienie toczy mężczyzn i kobiety niczym rak" i może doprowadzić do rewolty. Resentyment jest skutkiem, nie przyczyną.

„Resentyment w historii" jest z jednej strony eseistyczną rozprawą filozoficzną, z drugiej zaś – historyczno-psychologiczną. Przyznaję, że czytało mi się trudno, gdyż moja wiedza historyczna ma wiele braków, zatem nie każdy przytoczony przykład w pełni rozumiałam. Należałoby przyjąć, iż tę książkę powinno czytać się mając już jakąś wiedzę historyczną, gdyż Ferro nie wprowadza czytelnika w genezy opisywanych wydarzeń. Nie przedstawia ich w sposób encyklopedyczny, tylko przechodzi z jednego zagadnienia do drugiego na tyle swobodnie, iż czytelnik powinien indywidualnie nadrobić ewentualne luki w pamięci i doczytać o pewnych wydarzeniach, by móc w pełni zrozumieć przesłanki autora. Język rozprawy jest typowo eseistyczny, naukowy, poważny – co mi osobiście nie przeszkadza, ale wiem, że mniej zaawansowani czytelnicy mogliby nie podołać specjalistycznemu językowi. Krótkie rozdziały, każdy poświęcony danemu zagadnieniu, mnogość pytań retorycznych i drobnych sugestii sprawiają, że czytelnik wpada w zadumę. Nie jest to podręcznik, którego czytanie nie wzbudza refleksji – wręcz przeciwnie. Zaś rozmach, z jakim autor napisał to krótkie, acz niesamowicie treściwe dzieło, zadziwia i jest godne pochwały.

Osobiście jestem z książki zadowolona, choć czytałam książkę długo i jej lektura nie należała do przyjemności. „Resentyment w historii" nie jest beletrystyką i w żadnym wypadku nie jest książką rozrywkową. To trudna, ambitna rzecz, dotykająca spraw bezpośrednio dotyczących człowieka. Jako taka jest bezcennym źródłem informacji o świecie i... o samym człowieku. Pozwala zadać sobie pytanie, na ile my sami podlegamy zjawisku resentymentu i ile w nim efektu działań zewnętrznych, a ile wynika z naszych własnych przekonań i doświadczeń. Polecam osobom ciekawym świata, filozofii, historii.