Olśnienie | Autor: Poul Anderson

  Już ponad trzydzieści powieści zostało wydanych przez Dom Wydawniczy Rebis w ramach serii „Wehikuł czasu”, prezentującej czytelnikom klasyczne, często obsypane nagrodami, powieści fantastycznonaukowe. Wśród autorów, których utwory się w niej znalazły jest także Poul Anderson, uznawany za mistrza gatunku science fiction i fantasy, laureat wielu nagród literackich. „Olśnienie”, które ukazało się nakładem wydawnictwa jest uznawane za jedną z pięciu najlepszych powieści autora.

Ziemia opuszcza pole siłowe, w którym znajdowała się od milionów lat, a które spowalniało procesy elektromagnetyczne i elektrochemiczne, w tym aktywność neuronów. W wyniku tego z dnia na dzień poziom inteligencji istot zamieszkujących Ziemię zaczyna wzrastać, podobnie jak ich samoświadomość. Zmiany te niosą za sobą dalekosiężne skutki nie tylko dla ludzi, ale także dla zwierząt. Otwierają przed gatunkiem ludzkim szereg nowych możliwości, ale także oznaczają konieczność przedefiniowania pojęcia człowieczeństwa i rewizji relacji pomiędzy człowiekiem a zwierzętami. Niektórzy jednak nie są w stanie sprostać tej nagłej poprawie możliwości ich umysłów i chętnie wróciliby do stanu sprzed zmiany,

W swojej książce Poul Anderson zadaje pytanie o wartość inteligencji stawiając tezę, że zbyt wysoka bystrość umysłu bynajmniej nie jest cechą pożądaną, a wręcz jest czymś niebezpiecznym, niosącym za sobą negatywne skutki. Według autora organizacja społeczeństwa opiera się na tym, że poziom intelektualny u ludzi jest różny, dzięki czemu w naturalny sposób ci, których możliwości umysłowe są niższe, zajmują się pracami fizycznymi, natomiast inteligentniejsi obsadzają stanowiska umysłowe. W świecie wykreowanym przez autora wzrost inteligencji członków społeczeństwa prowadzi do jego dezorganizacji – ludzie przestają godzić się z dotychczasowymi rolami, a monotonne i powtarzalne czynności stają się dla nich nie do zniesienia. W efekcie miasto prawie przestaje funkcjonować, a ludzie masowo je opuszczają.

Autor nie wyjaśnia jednak dokąd udają się ci, którzy opuścili Nowy Jork i jak są w stanie utrzymać się przy życiu w nowej rzeczywistości. Jego wizja wydaje się być dość niespójna i zbyt daleko idąca, a sama powieść pisana pod konkretną tezę. Autor stara się przekonać czytelnika, że społeczeństwo to konstrukt, u którego podstaw leży wyłącznie niski poziom intelektualny ludzkości jako ogółu i tylko on uzasadnia istnienie zorganizowanych społeczeństw. Anderson zdaje się również sądzić, że wiedza jest ciężarem nie do udźwignięcia dla niektórych z nas. W jego historii niektórzy ludzie popadają w obłęd na skutek wzrostu aktywności ich mózgu i mnogości rozważań i problemów, które nagle pojawiły się w ich umysłach, czekając na rozwiązanie.

Autor prezentuje swoje tezy na przykładzie kilku bohaterów, z których każdy reprezentuje inną postawę wobec tego, co się dzieje. Dzięki temu mamy okazję śledzić środowisko naukowców, którzy jeszcze przed olśnieniem odznaczali się wyższą niż przeciętna inteligencją, a także pracownika farmy, który do tej pory znajdował się poniżej normy intelektualnej, a po olśnieniu zyskał nowe możliwości umysłowe, które chce wykorzystać. Najistotniejszym bohaterem zdaje się być jednak ludzkość jako kolektyw. Autor nie zadaje sobie trudu tworzenia rozbudowanych porterów psychologicznych poszczególnych bohaterów. Nie zależy na tym, aby czytelnik odczuwał wobec nich jakąkolwiek sympatię, ponieważ są oni tylko reprezentantami pewnych postaw i

stanowią tylko narzędziem do ukazania niektórych zachowań.

Bardzo ciekawym aspektem, jaki porusza, autor jest relacja między człowiekiem, a podległymi mu do tej pory zwierzętami. Choć pozbawione możliwości wyrażania swoich myśli, zwierzęta również stały się inteligentniejsze i przestały się godzić na dotychczasowy sposób traktowania ich przez człowieka. Podległość zwierząt przestała być tak oczywista, a zabicie zwierzęcia obdarzonego inteligencją i rozumnym spojrzeniem – nie jest już tak łatwe. Choć relacja między zwierzętami a człowiekiem w tej powieści zostaje sprowadzona do absurdu, stanowi jednak punkt wyjścia do dyskusji z kategorii „co by było gdyby”.

„Olśnienie” pochodzi z 1954 roku i widać w nim sposób narracji charakterystyczny dla powieści pochodzących z tych czasów. Pod pewnymi względami książka ta nie zestarzała się też najlepiej. Widać tu myślenie stereotypami i mocno trącącą już myszką obyczajowość. Trudno jednak spodziewać się po autorze poglądów innych niż pochodzące z jego czasów, nie ujmuje to zatem książce.

Autor przedstawił bardzo ciekawą wizję, jednak w swoich tezach poszedł nieco za daleko. Z jego rozważań można wysnuć wniosek, że wysoki iloraz inteligencji jest równoznaczny z pychą i chęcią panowania nad światem. Bohaterowie, którzy pod względem intelektu od urodzenia znajdowali się poniżej przeciętnej, są przedstawiani przez autora pozytywnie, jako prostoduszni, dobrzy i serdeczni ludzie. Pozostali zaś odnoszą się do nich z wyższością. Jednocześnie autor dostrzega polaryzację społeczeństwa jako konieczność do jego funkcjonowania. Nie zadał sobie jednak trudu, aby w pełni rozwinąć pomysł, wiele aspektów zostało nieporuszonych a niektóre z zastosowanych rozwiązań są niedorzeczne i nieprawdopodobne. Trzeba jednak oddać autorowi to, że zostawia czytelnika z wieloma pytaniami i daje pole do rozważań które zostanie z nim na długo.